در ماههای اخیر در میدان اصلی شهر ما لاهیجان، تغییراتی ایجاد شده است که برای مسافران و گردشگران نوروزی شگفت آور خواهد بود و به محض مشاهده آن، چه بسا زیر لب با تأسف بگویند که، نه از "تاک" نشان ماند و نه از "تاک نشان!" حضرات حتی ستون یادبودی را هم که در میدان بود، از بین برده اند.
جا دارد نوشته زیر که تاریخچه خاطره انگیزی از این میدان با قدمت هشتاد ساله اش در آن نقل شده و پیشتر، در شماره فروردین 1387 "ماهنامه بام سبز" منتشر شده بود، برای استفاده و آگاهی عموم و به خصوص نسل جوان در "پایگاه خبری تحلیلی لاهیگ" انعکاس داده شود.
• دكتر بهمن مشفقی
اگر هم توانستم رنج آینده را بر خود هموار كنم، از طریق خاطره بود!
(مارسلین دوبردو والمور، شاعر فرانسوی: 1859-1786)
قریب به هشتاد سال از تاریخ احداث میدان اصلی شهر ما لاهیجان میگذرد. با وجود اینكه ستون سیمانی بلندی كه در مركز این میدان نصب شده بود، پنج چراغ برق داشت كه چهار تای آن در چهار جهت شمال و جنوب و شرق و غرب میدان و یكی هم در انتهای فوقانی بود، ولی اغلب مردم به این میدان "چهار چراغ" میگفتند!
سالها بعد از حادثه غمانگیز حمله هواپیماهای روسی در شهریور بیست به لاهیجان و ریختن چندین بمب در این میدان و به شهادت رساندن عدهای از مردم بیگناه، شهرداری لاهیجان بهطور رسمی نام این میدان را "میدان شهدای هفتم شهریور بیست" گذاشت و اكنون به طور خلاصه به "میدان شهدا" معروف است.
هر ضلع این میدان، تاریخچه و شرح جالب و چه بسا شیرینی دارد. ابتدا به شرح و وصف ضلع جنوب غربی آن میپردازم.
ضلع جنوب غربی میدان چهار چراغ (شهدا)
سرتاسر ضلع جنوب غربی این میدان، دیوار خانه مرحوم كربلایی عباس آقا مطلق كبیر بود. ابتدای این دیوار ـ از محلی كه در حال حاضر "خرازی بهار (منجمی)" قرار دارد ـ شروع میشد و به كوچه ای كه اكنون به "كوچه دكتر چشم خروشان" معروف است، ختم میشد.
در حادثه شوم بمباران هواپیماهای روسی در شهریور بیست، این دیوار خراب و تركش یكی از بمبها پس از عبور از پنجره خانهای كه پشت این دیوار قرار داشت، به بانویی كه درحال شیر دادن به نوزادش در گهواره بود اصابت و او را شهید مینماید. سالها این جنایت ورد زبان مردم بود و مردم شهر، عاملان این فاجعه را نفرین میكردند. در اواخر دهه بیست شمسی بود كه سرتاسر آن دیوار، مغازه های متعددی ساخته شد.
چشمگیرترین مغازه آن، مغازه سه دهنه ای بود كه تمام ضلع جنوب غربی میدان را پر میكرد. ابتدا این مغازه را یكی از تجار خوشنام چای به نام حاج احمد سعادت داشت. او مدیرعامل كارخانه چایسازی نور سعادت، واقع در بازكیاگوراب بود. این مغازه در حقیقت دفتر شهری آن كارخانه و محل معاملات چای بود. پس از چندی، حاج احمد سعادت این مغازه را به علی اصغر فیاض كه زمانی شهردار لاهیجان بود، واگذار نمود.
مدتی بعد، علی اصغر فیاض هم این مغازه را به محمود آزاد واگذار كرد و او كتابفروشی خود را (كه تا قبل از آن در خیابان شهید كریمی فعلی كه در آن زمان به خیابان بازار و حافظ جنوبی معروف بود و درست در زیر ساختمان حاج سیدنعمت الله توكلی قرار داشت) به این مكان منتقل نمود. "كتابفروشی محمود آزاد" ابتدا و حتی مدتها پس از اینكه به این مكان انتقال یافت، نامش "مطبوعاتی داد" بود. "داد" نام یكی از روزنامه های ملی گرای دوران مبارزات ملی شدن صنعت نفت به رهبری مرحوم دكتر مصدق بود كه علی زُهری سرمقاله های پرشوری در آن می نوشت و به همین جهت در اغلب نقاط ایران روزنامه ای شناخته شده بود.
محمود آزاد تنها كتابفروشی نبود، بلكه نمایندگی و خبرنگاری بعضی از جراید مهم پایتخت، از جمله روزنامه "باختر امروز" كه مدیرمسئول آن شادروان دكتر سیدحسین فاطمی بود و روزنامه های "كیهان"، "داد" و "شورش" به مدیریت زنده یاد كریم پورشیرازی و هفته نامه های "سپید و سیاه"، "روشنفكر"، "فردوسی" و ... را هم داشت. هنوز شوق بی نظیری كه مردم برای خریدن روزنامه "باختر امروز"، به خصوص در سه روز 25 تا 28 مرداد 1332 و هجوم آنان به مطبوعاتی محمود آزاد داشتند، از خاطرم نرفته است. یك دوره دیگر هم شاهد استقبال شورانگیز مردم برای خرید روزنامه به این مطبوعاتی بودم و آن روزهای پیروزی انقلاب شكوهمند بهمن 1357 بود كه این بار مردم برای خریدن روزنامه "كیهان"، به قول معروف، سر و دست می شكستند! با وجود اینكه در این زمان به سن بازنشستگی رسیده بود، معهذا مشكلات پخش روزنامه "كیهان" را با جان و دل تحمل میكرد و خم به ابرو نمیآورد.
متأسفانه طولی نكشید كه گردانندگان بعد از انقلاب روزنامه "كیهان" نسبت به او بیوفایی پیشه كردند و چون او ذاتاً آدمی بود كه زیر بار هر شرط و شروطی نمیرفت، این بود كه از خبرنگاری و نمایندگی روزنامه "كیهان" كناره گرفت و تنها به شغل كتابفروشی ادامه داد. از مطبوعاتی آزاد، خاطرات فراوانی دارم كه یكی از آنها را نقل میكنم. در سالهای پس از كودتای ننگین 28 مرداد 1332 كه دیگر كمتر كسی به سراغ كتاب و كتابفروشی میرفت، بازار كتاب و كتابفروشان به شدت كساد بود و یك كتابفروش به هیچ وجه نمیتوانست قوت روزانه خود را از محل فروش كتاب تأمین نماید. البته او كارمند سازمان چای و بازرس و مسئول روابط عمومی آن سازمان بود.
روزی در كتابفروشی آزاد بودم. یك مراجعه كننده پس از اینكه مدتی به قفسه های كتاب نگاه كرد، خطاب به محمود آزاد گفت: آقا! بازار كتاب چه طور است؟ او در پاسخ گفت: بسیار بد! از صبح تا حال یك جلد كتاب هم نفروخته ام! مخاطبش گفت: مغازه تو در بهترین نقطه شهر است و تو هر كسبی دایر كنی، درآمد خوبی خواهی داشت. چرا به این شغل بی رونق چسبیده ای؟ محمود آزاد زهرخندی زد و درحالی كه دستش را به سمت خارج از مغازه گرفته بود، مغازهای را نشان داد و گفت: تا وقتی كه آن مشروب فروشی در آن سوی میدان قرار دارد، این كتابفروشی هم باید در این مكان باشد!
محمود آزاد، جانماز آب نمیكشید، ولی بسیاری از شعائر مذهبی را رعایت میكرد. او نه تنها به این عهدش پایدار ماند، بلكه سالها پس از اینكه آن مشروب فروشی هم برچیده شد و تا پایان آخرین روزهای حیاتش، مطبوعاتی اش را چون شعله ای گرمی بخش روشن نگهداشت. او عاشق صادق لاهیجان و مردمش بود. در این زمینه، نقل قولی به طنز از او شده است و آن اینكه وقتی دچار عارضه ریوی شد و دوستانش از او خواستند كه اندكی از فعالیتهای اجتماعی و حرص و جوش خوردن درخصوص مسائل و مشكلات شهری را كاهش دهد، او در پاسخ به آنها گفته بود: محمود كاسه ترك خوردهای بیش نیست! محمود یك جان دارد و آنهم فدای مردم شریف شهر ما!
او مدتی هم عضو انجمن شهر لاهیجان بود و فعالیتی چشمگیر داشت. كاشت اولین درختان چنار در مسیر خیابانهای اصلی شهر و نیز نصب اولین چراغهای فلورسنت در خیابانهای اصلی شهر و توجه ویژه او به محوطه باغ ملی سابق شهر ما و درختان و گلهای آن و پیشنهاد او برای حفظ و نگهداری گلهای آن باغ كه روی تابلوهای كوچكی در جایجای محوطه گلكاری شده بنویسند: "گل در روی شاخهاش زیباتر است تا در دستان تو!" از یادگارها و ابتكارات او میباشد. خدایش رحمت كند!
در جنب كتابفروشی آزاد، درست در جایی كه اكنون "آجیل فروشی مهتاب" قرار دارد، یك مغازه كفاشی متعلق به برادران پرتوی (عزیز پرتوی) قرار داشت كه كفشهای سفارشی و شیك و پردوامی میدوختند. معروفیت این كفاشی به سبب حادثهای كه در سال 1337 شمسی در خیابان جلوی این كفاشی اتفاق افتاد دوچندان شد! و آن غائله "اسماعیل كیجا" بود. در آن سال، اسماعیل كیجا كه یكی از یكه بزنهای رشت بود، به دلیل برخورد نامطلوبش با یكی از لاهیجانیها، مورد غضب مردم قرار میگیرد و چون خشم مردم را شدید میبیند، به همین كفاشی برادران پرتوی پناه میبرد و افراد حاضر در مغازه را با تهدید از مغازه اخراج و كركره آن را پایین میكشد و ساعتها تا رسیدن قوای كمكی انتظامی از رشت در آنجا سنگربندی مینماید و به مقاومت میپردازد! سرانجام نیروی انتظامی كمكی كه از رشت آمده بود، او را وادار به تسلیم مینماید و تحت الحفظ به شهربانی رشت منتقل مینماید. این حادثه در آن زمان مدتها مورد بحث و گفتوگوی اغلب خانوادههای لاهیجانی و گیلانی بود و حتی در جراید كشور هم انعكاس پیدا كرد. من در آن سالها در تهران و در دبیرستان رازی مشغول تحصیل بودم. روزی رئیس دبیرستان (آقای رباطی) سر كلاس قبل از اینكه شروع به درس دادن كند، خطاب به من گفت: مشفقی! تو كه اینهمه از شهر لاهیجان تعریف میكنی، اون چه شهری است كه یك نفر از رشت آمد اونجا و همه شهر را به هم ریخت و هیچكس هم حریفش نشد؟!
ضلع جنوب شرقی میدان چهار چراغ (شهدا)
به ضلع جنوب شرقی میدان برمیگردم كه تاریخچه جالبی دارد. سرتاسر این ضلع میدان را "ساختمان حاج بهمنی" تشكیل میداد. حاج بهمنی از ملاكین عمده لاهیجان و برادر ناتنی مهدی خان صادقی بود كه او هم از اعیان و مالكین عمده لاهیجان به شمار می آمد. این ساختمان به دلیل سیمانكاری هایی كه نقوش سربازان هخامنشی و شیر و خورشید را داشت و هنوز هم آثارش به چشم میخورد، مورد توجه هر تازه واردی به شهر لاهیجان قرار میگرفت. مدتها تنها سرگرمی و تفریح ما جوانان و پارهای از مردم شهر ما این بود كه به تماشای هنر سیمانكاری هنرمندی كه مشغول ترسیم آن نقوش بود بپردازیم! تا آنجا كه من به خاطر دارم، حاج بهمنی هیچگاه در این ساختمان سكونت نكرد و در منزل قدیمی خود در محله خمیركلایه لاهیجان سكونت داشت.
سالها بعد، این ساختمان به وسیله یكی از كارمندان شهرداری لاهیجان به نام سیروس نیكبخش خریداری شد. در حال حاضر قسمتی از این ساختمان به مطب دكتر كاووس انصاری اختصاص دارد و قسمتی هم متروكه مانده است.
در پایین این ساختمان و قسمتی از محوطه پشت آن ـ كه در حال حاضر محل پاركینگ ماشینهای سواری و لوازم ساختمانفروشی آقای محمد صادقی است ـ در ابتدا "گاراژ برادران صادقی" بود (این صادقی ها با مهدی خان صادقی نسبتی ندارند).
گاراژ برادران صادقی كه به گاراژ صادقی معروف بود، در آغاز ایستگاه ماشینهای كرایه سواری بود كه مسافرین را از لاهیجان به رشت میبرد. بعدها كه ضرورت دایر شدن سرویسهای مسافرتی بین شهری احساس شد، برادران صادقی موفق به دایر كردن سرویسهای مسافرتی "پی ـ ام ـ تی" و "ایران پیما" در این مكان شدند.
این شركتها مسافرین خود را از راه كناره با عبور از شهرهای لنگرود، رودسر، رامسر، شهسوار (تنكابن فعلی)، چالوس، مرزن آباد و جاده هزار چم و كرج به تهران میبردند. محل پیاده شدن مسافران شركت ایران پیما در تهران، خیابان چراغ برق (امیركبیر) و نزدیك چهارراه سرچشمه بود. محل پیاده شدن مسافران شركت پی ـ ام ـ تی، خیابان ناصر خسرو و در ناحیه باب همایون بود. اغلب مسافران لاهیجانی كه در تهران محل سكونت نداشتند، در مهمانخانه علایی در باب همایون و یا در مسافرخانه باقر رحمانی در خیابان ناصر خسرو، كوچه عربها اقامت میكردند.
در اینجا لازم است به نكته ای اشاره نمایم و آن اینكه، یك گاراژ مسافربری دیگر كه هم قدمت آن و هم گستره فعالیت آن، پیشتر و بیشتر از گاراژ صادقی بود، در لاهیجان وجود داشت كه متعلق به مرحوم حسن صمدی بود. این گاراژ علاوه بر اعزام مسافرین با ماشینهای سواری به رشت، یك تعداد ماشینهایی هم كه به آنها "چوب كبریتی" میگفتند داشت كه 12 تا 14 نفر گنجایش داشت و بیشتر در خط لاهیجان ـ لنگرود ـ رودسر ـ رامسر كار میكردند.
مرحوم حسن صمدی در این گاراژ، سرویسهای مسافربری "ت ـ ث ـ ث" و سپس "تی ـ بی ـ تی" و "اتو عدل" را دایر كرد و این شركتها مسافرین خود را از طریق رشت، رودبار، قزوین و كرج به تهران میرساندند. محل پیاده شدن مسافران ت ـ ث ـ ث در تهران، خیابان فردوسی، نزدیك چهارراه اسلامبول بود. مسافران شركتهای تی ـ بی ـ تی و اتو عدل در خیابان ناصر خسرو و خیابان باب همایون پیاده میشدند. گاراژ اصلی و مركز تی ـ بی ـ تی در شمال شهر تهران و در خیابان فیشر آباد بود.
یك داستان جالبی را هم لازم میبینم درخصوص دایر شدن سرویسهای مسافربری مستقیم از لاهیجان به تهران بگویم و آن اینكه، تا قبل از دایر شدن آن شركتها در لاهیجان، لاهیجانیها برای رفتن به تهران ناچار بودند به رشت بروند. در رشت دو نوع سرویس مسافربری برای تهران وجود داشت. یك نوع آن فقط شبها حركت میكردند و به "شب رو" معروف بودند و بهای بلیط برای هر مسافر در دهه سی شمسی، 7 الی 8 تومان بود. یك نوع سرویس دیگر هم بود كه روزها حركت میكردند و به "روز رو" معروف بود. بهای بلیط این سرویسها برای هر مسافر، 10 الی 12 تومان بود.
اگر كسی از لاهیجان میخواست با سرویسهای "روز رو" حركت كند، ناچار بود كه شب قبل را در رشت بگذراند و من كه چند بار ناچار شدم از این شركتها استفاده نمایم، چون در رشت محلی برای اقامت نداشتم، اغلب در مهمانخانه اردیبهشت كه متعلق به مرحوم دلجو بود و در آن سالها در خیابان رضا شاه سابق، جنب گاراژ گیلان شهد قرار داشت، اقامت میكردم و صبح زود در فصل پاییز و زمستان پس از صرف حلیمی كه در نزدیكی آن مهمانخانه بود و بسیار معروف هم بود، سوار اتوبوس میشدم و به تهران میرفتم!
وقتی سرویس مستقیم اتوبوس از لاهیجان به تهران دایر شد، مردم لاهیجان خیلی خوشحال شدند؛ منتها خیال نكنید كه گاراژ داران با مشكلاتی مواجه نبودند. در آغاز مهمترین مشكل آنها عادت نداشتن مردم به حاضر شدن در سر ساعت حركت اتوبوسها بود! در نتیجه بینظمیها و دردسرهای فراوانی ایجاد میشد. به همین جهت صاحبان گاراژ ناچار بودند از ساعت پنج صبح عده ای از كارگران گاراژ را به محله ها و كوچه های مختلف شهر به درب منازل خریداران بلیط های اتوبوس اعزام كنند و آنها فانوس به دست در كوچه ها حركت میكردند و در خانه هایی را كه میدانستند بلیط مسافرت به تهران را خریده اند میزدند و میگفتند: عجله كنید كه ماشین تهران سر ساعت شش صبح حركت میكند! البته این كار مدتی با همه مشكلاتی كه داشت، ادامه پیدا كرد تا كمكم به قول امروزیها، در این زمینه فرهنگ سازی شد و مردم هم به سر ساعت حاضر شدن در گاراژ عادت كردند!
در همین ضلع جنوب شرقی میدان، كتابفروشی معروفی به نام "كتابفروشی سعادتمند" وجود داشت. از نظر سابقه، این كتابفروشی چند سالی قدیمی تر از كتابفروشی آزاد بود. جالب اینكه كتابفروشی سعادتمند هم قبل از اینكه به این مكان منتقل شود، در خیابان شهید كریمی فعلی (خیابان بازار، خیابان حافظ جنوبی سابق) و درست در محلی كه در حال حاضر سوپرماركت آقای مجتبوی قرار دارد، واقع بود.
این كتابفروشی متعلق به آقای حمزه سعادتمند بود. غیر از ایشان، یك آقایی به نام علی مجتبوی هم اغلب در كتابفروشی بود و ما جوانها اغلب به او رجوع میكردیم؛ چون خیلی خوش برخورد و خودمانی بود و آقای حمزه سعادتمند بسیار جدی و ساكت بود. او هم علاوه بر كتابفروشی، نمایندگی و خبرنگاری بسیاری از روزنامه های مركز را داشت. از جمله خبرنگار و نمایندگی رسمی روزنامه "اطلاعات" در لاهیجان را داشت. همچنین هفته نامه های "آسیای جوان"، "ترقی"، "صبا"، "فرمان"، "خواندنیها" و ماهنامه های "یغما"، "مكتب اسلام"، "سخن" و سالنامه های "جاوید" و "پارس" و چند نشریه دیگر را هم میآورد. به همین جهت رفت و آمدی كه به این كتابفروشی میشد، بیشتر از رفت و آمد به یك كتابفروشی معمولی بود. اغلب رؤسای ادارات، كارمندان دولت، بازنشستگان و پارهای از روحانیون به این كتابفروشی مراجعه میكردند.
مراجعه كنندگان مطبوعاتی آزاد را اغلب جوانان ملی گرا و افراد پرشور و علاقه مند به توسعه و اصلاحات شهر تشكیل میدادند. كتابفروشی آقای سعادتمند مدتی بعد از اینكه كتابفروشی آزاد به ضلع جنوب غربی میدان انتقال یافت، به این مكان منتقل شد. هر دو كتابفروش در ضمن، رقابت شدید و سازنده ای با هم داشتند و به آسانی یكدیگر را از پنجره مغازه های خود می دیدند. محل كتابفروشی سعادتمند در حال حاضر "شیرینی سرای شكوفه" میباشد. كتابفروشی سعادتمند اندكی بعد از انقلاب بسته شد، ولی كتابفروشی آزاد تا سالها و تا آخرین روزهایی كه مرحوم آزاد حیات داشت، برپا بود.
در اینجا لازم میبینم كه از "میوه فروشی چهار فصل" كه متعلق به مرحوم خنك بود و نیز "كته پزی عزیز الله كیانی" كه ظهرها غذای گرم و مشتری های بسیاری داشت، یاد كنم كه در همین ضلع جنوب شرقی میدان قرار داشت. سرانجام باید از داروخانه ای كه به "داروخانه كشور" معروف بود یاد كنم كه اغلب داروهای ساخت داخل كشور را می فروخت و وابسته به سازمان خدمات شاهنشاهی سابق بود. نام سه نفر از كاركنان آن داروخانه به نام های آقایان فردوسی، هادی خان و شعبان قاسمیان را در ذهن دارم و نفر آخری، آدم بسیار خوش مشرب و خاكی بود و در ضمن به كارهای تزریقات در شهر هم می پرداخت و حداقل دستمزد را از بیماران میگرفت. در حال حاضر "شیرینی سرای طوس" در محل سابق داروخانه كشور قرار دارد
ضلع شمال شرقی میدان چهار چراغ (شهدا)
ضلع شمال شرقی میدان را سرتاسر "مهمانخانه فردوسی" كه متعلق به مرحوم ابوالقاسم نوارچی بود تشكیل میداد. این مهمانخانه در آن دوران، مهمانخانه لوكسی بود و اغلب مشتریهای به قول امروزیها كافی شاپ آن را جوانان و فرهنگیان شهر تشكیل میدادند. البته این مهمانخانه هیچگاه شهرت و اهمیت "مهمانخانه اخوت" را كه شرح آن در این نوشته خواهد آمد نداشت. پس از چند سال این مهمانخانه را "بانك بازرگانی" خرید و شعبه مركزی بانك بازرگانان در لاهیجان را در آنجا دایر نمود. در سالهای انقلاب و به دنبال ملی شدن بانكها، بانك بازرگانی منحل و پس از مدتی "بانك تجارت" محل آن را خریداری و شعبه مركزی خود را در لاهیجان قرار داد.
اگر حافظه ام فراموش نكرده باشد، مدیر داخلی مهمانخانه فردوسی، مرد نجیبی به نام علی نصیری بود. او بعد از تعطیل شدن مهمانخانه، مدتی یك مغازه آرایشگری مردانه لوكس در زیر ساختمان آن دایر نمود كه مشتریان فراوانی داشت.
جا دارد از یك دوغ فروشی كه در حاشیه پیاده روی این ضلع میدان "دكه دوغ فروشی" داشت و نام فامیلی اش حاجی رضا پیشیار بود نام ببرم. او مرد زحمتكشی بود و با وجود اینكه به دلیل سقوط از بام خانه اش، یك پای او قطع شده بود، هیچگاه تنبلی پیشه نكرد و خانه نشین نشد، بلكه هر روز صبح و عصر با چوب زیر بغل به محل كارش میآمد و با فروش دوغهایی كه اغلب خودش درست میكرد و نیز با فروش بهترین ماست محلی كه در كوزه های مخصوص آماده داشت، امور زندگی خود را میگذراند. روانش شاد باد!
ضلع شمال غربی میدان چهار چراغ (شهدا)
درخصوص ضلع شمال غربی میدان، آنچه به یاد دارم، این است كه سرتاسر این ضلع را "ساختمان چند طبقه وزیری" كه ادامه یكی از معروفترین و قدیمیترین مهمانخانههای لاهیجان، یعنی "مهمانخانه اخوت" بود تشكیل میداد.
مهمانخانه اخوت از محلی كه اكنون "شعبه مركزی بانك سپه" در آن قرار دارد، شروع میشد و در زیر آن، مغازههای مختلفی بود كه در این نوشته به شرح بعضی از آنها میپردازم.
صاحب مهمانخانه اخوت، مرحوم سیدابوالحسن آقا میرشنوا، معروف به میرسید كاشی بود كه انسانی بسیار سخاوتمند، بافتوت و ورزشكاری بامعرفت بود. میگویند در زیبایی اندام و صورت نظیر سیرت نیكویش، بی نظیر بود.
خوشبختانه پسران آن مرحوم، آقایان عباس آقا، نور آقا و حسین آقای میرشنوا در قید حیات هستند و خاطرات فراوانی از بزرگمنشی ها و فتوت مرحوم پدرشان در سینه دارند.
پس از درگذشت مرحوم سیدابوالحسن میرشنوا، مدیریت مهمانخانه اخوت را مرحوم علی امیدی به عهده گرفت كه او هم انسانی نجیب و خدمتگذار بود.
مهمانخانه اخوت مدتی "مهمانخانه فیروزه" نام گرفت و بعد از انقلاب، بانك سپه قسمتی از آن را خریداری كرد و به شعبه مركزی خود در لاهیجان اختصاص داد. هم اكنون قسمت باقیمانده آن مهمانخانه به نام "هتل چهار فصل" به مدیریت آقای مجتبی نژاد دایر میباشد.
از آنجا كه اهمیت بعضی از مغازه هایی كه در زیر مهمانخانه اخوت و نیز ضلع شمال غربی میدان، كمتر از خود مهمانخانه اخوت نمیباشد، به وصف پاره ای از آنها میپردازم.
از آنجا كه در شمال ایران، اقلیت ارامنه حضوری آشكار داشتند، در نتیجه در اغلب شهرهای شمالی وجود مغازه های مشروب فروشی امری عادی بود؛ از جمله وجود یك "مشروب فروشی" در ضلع جنوب غربی این میدان و درست در مكانی كه اكنون "داروخانه شفا" قرار دارد. این مشروب فروشی را مرحوم حسن اسلام نظر دایر كرده بود.
او ابداً به جوانان مشروب نمیفروخت و بیشتر اقلیتهای ارامنه و مسافران هتل كه اغلب توریست بودند، مشتری او بودند. مرحوم حسن اسلامنظر در اصل یكی از ورزشكاران باستانیكار بود. در زمینه ورزش باستانی و سپس فرنگی، به همت او بود كه "زورخانه سنتی" و سپس "باشگاه ورزشی سام" در لاهیجان دایر گشت. به علاوه، او در بسیاری از فعالیتهای هنری، نظیر دایر كردن سینما و تئاتر در لاهیجان نقش عمدهای داشت.
سینما و تئاتر لاهیجان (سینما مولن روژ) لاهیجان را او دایر نمود. مرحوم حسن اسلام نظر پایه گذار "مجموعه تفریحی توریستی آبشار سابق و فجر كنونی لاهیجان" بوده است. همچنین به همت او بود كه در كنار ساحل دریای چمخاله لنگرود، مجتمع تفریحی و اقامتی چمخاله دایر گشت.
در اینجا باید از مغازه ای یاد كنم كه جوانان دهه سی، بهترین پیراهن یقه آرو كه مد روز آن سالها بود را از آنجا تهیه میكردند. این مغازه متعلق به آقای بادلی بود كه علاوه بر پیراهن تك، شلوارهای شیكی هم میدوخت. میگویند جان سفارش دهنده را تا تحویل آن به لب می آورد!
در این ضلع شمال غربی میدان، "مغازه برادران شعاع" از اهمیت ویژهای برخوردار بود. چون تمام اعیان و اشراف شهر و همه كسانی كه سرشان برای كارهایی نظیر انتخابات و انتصابات درد میكرد، به این مغازه رفت و آمد داشتند. میگویند سرنوشت خیلی از مشاغل اجرایی شهر در این مغازه تعیین میشد. از كسانی كه به یاد دارم به این مغازه رفت و آمد داشتند، مرحوم شمس محمدی بود كه معروف به وكیل ساز و رئیس ساز بود. او سالها عضو انجمنهای مختلف و رئیس انجمن شهر لاهیجان بود. همچنین مرحوم حسین اصمعی، مرحوم حسین اسدی، مرحوم ایرج یاورزاده، مرحوم علیاصغر فیاض، مرحوم ابوالقاسم غمگسار (روزنامه نگار)، مرحوم جهانسوز و نیز فرمانداران، شهرداران وقت و پاره ای از رؤسای ادارات به این مغازه رفت و آمد داشتند.
مدتی هم این مغازه به یك "لوكس فروشی لوازم خانگی" و سپس یك "سوپرماركت مدرن" تبدیل شد. سپس "خانه عكس" در آنجا دایر گشت و اكنون محل "تعاونی اعتبار عسكریه" میباشد.
مرحوم حسن شعاع، ساختمان مسكونی خود را كه مساحت وسیعی داشت و در یكی از نقاط مركزی شهر قرار دارد، وقف اداره آموزش و پرورش لاهیجان نمود و اكنون "دبستان دخترانه حسن شعاع" در آن مكان دایر میباشد. آقای محمد شعاع خوشبختانه در قید حیات است. انسانی نجیب، بافرهنگ و اهل كتاب هستند.
در جنب مغازه برادران شعاع، مغازه ای بود كه تقریباً اغلب كسانی كه به مغازه برادران شعاع رفت و آمد داشتند، گذرشان به این مغازه هم می افتاد و آن، آرایشگاهی بود كه مرحوم محمد نصیری عهده دارش بود. اغلب اعیان و اشراف شهر و رؤسای ادارات در این آرایشگاه پیرایش و آرایش می شدند.
خوانندگان ارجمند! اگر از یك "مغازه نانوایی سنگكی" كه در زیر ساختمان مهمانخانه اخوت و درست در جایی كه اكنون شعبه مركزی بانك سپه قرار دارد یاد نكنم، جفای آشکاری به صاحب آن ـ كه مردی شریف و نجیب و خدمتگزار مردم لاهیجان بود ـ نموده ام.
نام آن مرد، شاطر محمد و فكر میكنم نام فامیلیاش اسدی بود. در ورزشهای باستانی و میدانداری زورخانه سنتی شهرت ویژه ای داشت. در ضمن در كارهای عام المنفعه و به خصوص عمران و آبادی شهر لاهیجان فعالیت ویژه و ثمربخشی داشت. بارها من او را درحالی كه پیشاپیش گروهی از مردم شهر به طرف فرمانداری یا شهرداری لاهیجان در حركت بودند دیدم. به خصوص زحمات او درخصوص آسفالت شدن خیابانهای لاهیجان هیچگاه از خاطرم محو نمیشود.
شادروان شاطر محمد وقتی مشاهده كرد كه مراجعات مكرر و متعدد او و مردم به فرمانداری و شهرداری درخصوص نیازمندیهای شهر و بهخصوص آسفالت خیابان شهر دردی را درمان نمیكند و از طرفی با افزایش وسائط نقلیه و عبور آنها از خیابان خاكی مقابل نانوایی، آنچنان گرد و خاكی در فضا و در محوطه نانوایی ایجاد میكند كه غیرقابل تحمل است، وقتی مطلع میشود كه استاندار وقت گیلان برای رسیدگی به نیازمندیهای مردم لاهیجان به این شهر میآید، بدون اینكه به كسی چیزی از قصد خود بگوید، وقتی استاندار به نزدیكی پل لاهیجان رسید ـ كه در آن زمان به آسانی میشد از جلوی نانوایی او آنجا را دید ـ بلافاصله به كمك عدهای از كارگران نانوایی، تمام هیزمهایی را كه در نانوایی بود، به وسط خیابان میریزد و همه را در مقابل عمل انجام شده قرار میدهد، از جمله آقای استاندار را. چه بسا لاهیجانیها آسفالت خیابانهای شهر خود را مدیون زحمات و فداكاریهای افرادی، نظیر شاطر محمدها می باشند. خدایش رحمت كند!
این نوشته را در روز دوازدهم بهمن سال یک هزار و سیصد و هشتاد و شش شمسی به پایان رساندم. عجب اینكه مرحوم محمود آزاد در چنین روزی چهره به جهان گشود و مرحوم حسن شعاع در چنین روزی به سرای باقی شتافت. خدای رحمتشان كند!
این نوشته بدون شك خالی از نقص و ایراد نیست و جا دارد اهالی تحقیق، در تصحیح و تكمیل آن همت كنند.
ميدان چهارچراغ در دهه 30
ميدان چهارچراغ در دهه 40
ميدان چهارچراغ در دهه 50
ميدان چهارچراغ يا شهداي كنون
